Gaby Jacobs: ‘Zorg voor zingeving is van ons allemaal’
Hoogleraar Geestelijke verzorging Gaby Jacobs over belang van Kenniswerkplaats Zingeving
25 februari 2025
Met een subsidie van ZonMw van 2,8 miljoen heeft de Kenniswerkplaats Zingeving en Geestelijke Verzorging een vervolg gekregen per 1 januari 2025. De komende drie jaar kunnen professionals uit praktijken van zorg en welzijn, onderwijs en onderzoek samen met cliënten en vrijwilligers verder met de professionalisering van de zorg voor zingeving in de thuissituatie. Gaby Jacobs, projectleider en hoogleraar Geestelijke verzorging aan de Universiteit voor Humanistiek, vertelt over de bevindingen van drie jaar Kenniswerkplaats. Ze ziet zorg voor zingeving in de eerste plaats als een maatschappelijke opgave.
In de Kenniswerkplaats Zingeving vinden allerlei professionals uit de eerstelijnszorg en onderzoek elkaar op één gedeelde overtuiging: aandacht voor zingeving is belangrijk. Waarom? Gaby Jacobs: “Zingeving is een algemeen menselijke behoefte. Alledaagse zingeving geeft structuur aan je leven. Je probeert de wereld begrijpelijk te maken, doelen te hebben, en van waarde te zijn. Dat doen we de hele tijd. Op bepaalde momenten in het leven kan het stokken. Als mensen ziek worden bijvoorbeeld – dat doorbreekt de gang van het leven. We noemen dit breukervaringen.”
“Breukervaringen zijn van alle tijden. Maar in onze moderne tijd spelen vragen over zingeving ook op een andere manier. Vroeger hadden we in onze samenleving meer antwoorden voorhanden. Geloof speelde een grotere rol. Je was duidelijk ingebed, je hoefde niet alles zelf te weten en er was meer houvast. Dat is weggevallen. Mensen kunnen meer hun eigen invulling geven, maar dat brengt ook allerlei onzekerheden. Voor sommigen kan dat voelen als een soort vacuüm. Als alles kan, wat is dan voor mij van waarde? We zien bij veel jonge mensen bestaansonzekerheid. Wie ben ik op deze wereld en wat doet het ertoe dat ik hier ben? Wat betekenen de klimaatverandering, de oorlogen in de wereld en de krappe huizenmarkt voor mijn toekomst?”
Relatie met gezondheid
In de Kenniswerkplaats Zingeving speelt de relatie tussen zingeving en gezondheid een belangrijke rol. “Als zingeving lastig wordt en je er niet uit komt, kan het gezondheidsklachten opleveren. De relatie met gezondheid is er ook omgekeerd. Mensen met een sterke zin in het leven hebben vaker een gezondere levensstijl, zo bleek uit onderzoek. Ze reguleren hun alcoholgebruik, eten gezonder en bewegen meer omdat ze weten waarvoor ze leven.”
Het overkoepelende doel van de Kenniswerkplaats is goede zorg voor zingeving, en dan vooral voor mensen in de thuissituatie. Opleiders, onderzoekers en professionals vanuit allerlei organisaties en branches werken samen met cliënten en vrijwilligers om kennis te ontwikkelen over deze zorg. Allerlei professionals uit de eerstelijnszorg vinden elkaar op het thema zingeving. In de afgelopen drie jaar waren er leernetwerken, projecten met brancheorganisaties uit de hoek van zorg en welzijn, en er is gebouwd aan een infrastructuur voor het delen van kennis. Behalve aandacht voor zingeving in het algemeen is er in het bijzonder aandacht voor geestelijke verzorging in de thuissituatie.
Gaby: “In de eerstelijnszorg was er al wel aandacht voor zingeving als het ging om palliatieve zorg (zorg voor mensen in de laatste levensfase). Zo zijn er op wijkniveau palliatieve thuiszorggroepen: multidisciplinaire teams met huisartsen, verpleegkundigen, thuiszorgmedewerkers, en vaak ook geestelijk verzorgers. Studies tonen de toegevoegde waarde aan van de geestelijk verzorger in deze teams. Voor allerlei andere groepen ontbrak er nog veel kennis over de waarde van geestelijke verzorging. De leernetwerken in de Kenniswerkplaats lieten zien hoe breed geestelijk verzorgers in de thuissituatie werkzaam zijn: zo werken ze in de kinder-palliatieve zorg, met mensen met een licht verstandelijke beperking die in de wijk wonen, met dak- en thuislozen (straatpastoraat), met vluchtelingen, en veel met mensen met geestelijke gezondheidsproblemen.”
Handelingsverlegen
Om ook bij andere beroepsgroepen zorg voor zingeving sterker op de kaart te zetten, zijn er zeven verschillende branches betrokken bij de Kenniswerkplaats: van huisartsen en praktijkondersteuners tot fysio- en ergotherapeuten, van verzorgenden en verplegenden tot vrijwilligers en medewerkers in het sociaal domein, de jeugdzorg en de geestelijke gezondheidszorg. Gaby: “Verreweg de meeste professionals die wij bevroegen zien het als hun taak om aandacht te besteden aan zingeving. Of ze ook een actieve rol voor zich zien in begeleiding, daarin bestaan verschillen. Zo is het meer de taak van de praktijkondersteuner ggz dan van de huisarts. Waar sommige fysiotherapeuten zeggen: ‘Niet bij mij’, zegt de ergotherapeut: ‘Dat is wel wat we te doen hebben.’”
“Tegelijk bestaat er in die begeleiding ook handelingsverlegenheid. Hoe doe ik dat dan? Hoe voer ik dat gesprek over zingeving, met welke instrumenten en hulpmiddelen? Ook daar zijn verschillen. Zo heeft een praktijkondersteuner ggz of een sociaal werker vaak wel ervaring en methoden op dit gebied, maar wordt dit niet altijd gelinkt aan zingeving. Overigens is de kennis over geestelijke verzorging gering. Dat er zoiets bestaat als een geestelijke verzorger die kan helpen in de thuissituatie, dat weet men vaak niet. Daar is nog werk aan de winkel. Ook voor de Centra voor Levensvragen waar veel vrijgevestigde geestelijk verzorgers bij aangesloten zijn.”
Professionalisering
De Kenniswerkplaats wil meer zicht krijgen op wat geestelijke verzorging doet en wat dit oplevert. “In een van de onderzoekslijnen kijken we naar de doelen van geestelijke verzorging in de thuissituatie. We ontdekten dat geestelijk verzorgers deze niet altijd scherp hebben. Waar werk je naar toe, wat is jouw missie en doel?”
“Evenmin hebben we voldoende zicht op wat geestelijk verzorgers in de thuissituatie precies doen. Het is best een kluif om dit op te halen. We laten interventies beschrijven, om er onderzoek naar te doen en deze verder te ontwikkelen. Dat beschrijven kan ingewikkeld zijn. Zelfs ervaren geestelijk verzorgers vinden het lastig om aan te geven waarom ze bijvoorbeeld bij de ene cliënt een muziekinterventie doen, en bij de ander werken met een levensverhaal. Ze hebben de interventies zelf ontwikkeld in hun praktijk, maar je wilt dat ze gedeeld en onderzocht worden.”
“Meer onderzoek gaat ook helpen om aan te geven waar geestelijk verzorgers zich in onderscheiden en anders zijn dan bijvoorbeeld een praktijkondersteuner of sociaal werker. Die hebben het ook over zingeving, maar net op een andere laag of meer gekleurd vanuit de psychologie: Hoe ziet jouw dag eruit, waar werk je naartoe, waar krijg je energie van? Geestelijk verzorgers vliegen het meer aan vanuit de geesteswetenschappen, ze voeren ook filosofische gesprekken over de vraag hoe iemand in het leven staat en wat maatschappelijke ontwikkelingen voor iemand betekenen.”
Radicale medemenselijkheid
Zorg voor zingeving is dus heel belangrijk, vindt Gaby. Maar er is wel één grote uitdaging: er is een relatie tussen zingeving en gezondheid, maar het is niet één op één hetzelfde. “Er zit een risico aan verbonden als je zegt ‘zingeving is één van de pijlers van gezondheid’. Als je iets wat van het leven is laat samenvallen met gezondheid, zit je voor je het weet met diagnoses. Dan is er een indicatie, zijn er vragenlijstjes, en wordt het iets dat behandeld moet worden. Je komt in een medicaliserend circuit waarin je zingeving niet meer ziet als iets van mens tot mens waar in principe geen professional aan te pas hoeft te komen. Want zingeving behoort tot ons maatschappelijke weefsel, het gebeurt in de relaties met anderen, de natuur of de activiteiten die ons dierbaar zijn.”
“De meeste geestelijk verzorgers zijn zich ervan bewust dat ze niet zo zeer een toevoeging zijn aan bestaande zorg, maar dat ze een ander soort zorg bieden. Ze kijken anders. Ze kijken naar ‘wie is deze persoon”, ‘waar staat die’, ‘wat staat er op het spel voor diegene’. Dat is anders dan: ‘Wat is het gezondheidsprobleem en wat moeten we daaraan doen?’. Eigenlijk vertegenwoordigt geestelijke verzorging hoe we op een andere manier naar zorg zouden kunnen kijken, ik noem het wel een ‘radicale medemenselijkheid’. Niet alle tragiek kan en hoeft te worden weggenomen. Ik zie dat ook als een opgave voor onze samenleving waarin we altijd maar ‘druk, druk, druk’ zijn. Er zijn onoplosbare zaken. Wat heb je dan te doen als samenleving: Blijf je erbij of kijk je weg?”
Toekomst
Ook de komende drie jaar gaat de Kenniswerkplaats door op twee sporen. Enerzijds gaat het om de versterking van geestelijke verzorging thuis en de Centra voor Levensvragen. Anderzijds gaat het om het samenwerken met professionals en organisaties in zorg en welzijn rondom de zorg voor zingeving. “We bouwen voort op tal van nieuwe inzichten, werkwijzen en netwerken. De komende jaren zijn cruciaal om de geestelijke verzorging en de zorg voor zingeving breed te integreren in de domeinen van zorg en welzijn, daar in ieder geval de goede haakjes voor te vinden of te maken. Dit vraagt een stevige aanpak op vele fronten: de opleidingen, de gezamenlijke kennisontwikkeling, de positie van de Centra voor Levensvragen, de samenwerking tussen instellingen en tussen vernieuwende benaderingen. Daar hebben we iedereen bij nodig, niet alleen de professionals zelf, maar ook de beleidsmakers en ambassadeurs.”
Nieuwsgierig?
Bekijk ook:
- Kenniswerkplaats Zingeving en Geestelijke Verzorging krijgt vervolg met nieuwe ZonMw subsidie - Universiteit voor Humanistiek
- Kenniswerkplaats Zingeving
- Kennisplein Zingeving
Met een subsidie van ZonMw van 2,8 miljoen heeft de Kenniswerkplaats Zingeving en Geestelijke Verzorging een vervolg gekregen per 1 januari 2025. De komende drie jaar kunnen professionals uit praktijken van zorg en welzijn, onderwijs en onderzoek samen met cliënten en vrijwilligers verder met de professionalisering van de zorg voor zingeving in de thuissituatie. Gaby Jacobs, projectleider en hoogleraar Geestelijke verzorging aan de Universiteit voor Humanistiek, vertelt over de bevindingen van drie jaar Kenniswerkplaats. Ze ziet zorg voor zingeving in de eerste plaats als een maatschappelijke opgave.
